چارده پال؛ فرهنگ دیرپای هزارگی

چارده پال؛ فرهنگ دیرپای هزارگی

مهدی زرتشت

 عدد چهارده که مردم در لهجه آن را بصورت اختصار "چارده" می گویند، بعد از عدد سیزده که دارای بار سمبولیکی مثلاً به معنای نحص است، یکی از عددهای است که بنا به اعتقاد مردم، از مرحله "نحص" گذشته و فال نیکی می دهد. چارده پال نیز به معنای چهارده فال است. عدد چهارده بصورت مستقیم همان گردش استمرار ماه است. یعنی شب چهارده ماه- درست موقعی که ماه به جوانی می رسد. پس چارده پال، یعنی فال گیری در شب چهاردم ماه.

چارده پال بخش مهمی از فرهنگ مردم هزاره است. این عنعنه از دیر زمانی که شاید کسی نتواند برای آن تاریخی تعیین کند، میان مردم رواج داشته است. همچنان این شب از آنجایی که شب فال گیری در طول ماه است، از معنا و معنویت بخصوصی برخوردار است. در این شب که معمولاً در قریه ها میان ساکنین ده عمدتاً زنان دهکده برگزار می گردد، زنها کنار هم جمع می شوند. مردانی که معمولاً روزانه مصروف کارهای کشاورزی و فعالیت های روزانه شان هستند، کمتر حوصله ای برای شرکت در این فال را دارند. از این رو اگرچه این فال مخصوص زنها نیست، اما از آنجایی که مردها کمتر در آن شرکت می کنند، در تمام دهکده ها معمولاً هویت زنانه ای به خود گرفته است.

اصول و روش چهار پال به گونه ای است که معمولاً خانم ها پیش از پیش آمادگی را برای برگزاری این فال می گیرند. بر اساس برنامه از پیش تعیین شده، در شب چهارده، گروهی از خانم ها به شمول دخترهای نوجوان که علاقه ای به فال دارند، در یکی از خانه ها جمع می شوند. وسایل فال گیری قبلاً مهیا شده است. این وسائل عبارت از: یک عدد جام میسی، آب پاک معمولاً ترجیح داده می شود آب چشمه باشد، انگشتر و یا حلقه های نقره­یی. وسائل این فال گیری همین قدر مختصر است. پس از آنکه جمع خانم ها جمع شد، کسی از میان آنها به عنوان "بیری" انتخاب می شود. البته این انتخاب، اصول و قواعد مختص به خود را دارد. یعنی هر کسی نمی تواند بیری انتخاب شود. زیرا به اعتقاد آنها، بیری کسی باشد که از همه معصوم تر باشد. به این ترتیب، از میان افرادی که در جمع شرکت کرده اند، کسی که دارای درجه کمترین گناه باشد- به اعتقاد و باور آنها- و همین طور دارای سن پایین تر باشد، انتخاب می شود. پس از آن، تمام خانم ها خود را برای شروع مراسم فال گیری، تطهیر می کنند: غسل می کنند، دوش می گیرند و وضو می گیرند. اما بیری بایستی از همه پاک تر باشد. زیرا در این شب تنها اوست که می تواند سرنوشت فال ها را تعیین کند. زیرا که فکر می شود آنکس که معصوم تر و پاک تر باشد، می تواند به فال اعتبار بدهد. گویا او ارتباطی است میان بندگان و روح بلند معنویتی که می تواند از سرنوشت آینده همه خبر بدهد. این مراسم فال گیری، در حقیقت حالی از آینده دانستن است. نیت عمده این است که اشتراک کنندگان، بتوانند از آینده شان باخبر شوند و بتوانند آن را پیش بینی کنند.

بیری را با شال و لباس مخصوصی ملبس می کنند. زمانی که چراغ نفتی و یا شمع روشن می شود، فال گیران دور هم جمع می شوند. بیری یا عروس خارج از دایره غزلخوانان در گوشه پشت به جمع نشسته و سر و رویش پوشیده از یک پارچه است. کاسه میسی پر از آب پاک، درنقطه ای از جلو دست او گذاشته می شود که او بدون اینکه انگشترها و حلقه های نیت شده را ببیند، باید پس از تمام شدن از قطعه غزل، به دستور نیت کنندگان، آن بیرون بکشد  به جمع تقدیم کند.

خانم ها گردهم جمع می شوند. بیری منتظر است. کاسه میسی پر از آب نیز منتظر حلقه ها و انگشترهای نقره ای. قبل از آن، یکی دو و یا سه نفر از جماعت اشتراک کننده که غزل بلدند، از سوی جمع برای غزل گویی انتخاب می شوند. پس از آن، وقتی همه اعلام آمادگی کردند، یکبار مراسم در سکوت عمیقی فرو می رود. دستور داده می شود تا همه نیت کنند. در یک لحظه کوتاهی از سکوت، همه با قلب پاک طوری که در حین نیت هیچ مطلب دیگری را در ذهن نداشته باشد، نیت خاص شان را اجرا می کنند و آن را از طریق نوعی هیپنوتیزم ساده، به انگشتر و حلقه نقره یی که در دست دارند، منتقل می کنند. بعد یکی یکی انگشتر ها و حلقه های نیت شده را میان کاسه میسی پر از آب می اندازند.

محدودیتی البته وجود ندارد. یک نفر در عین حال می تواند دو و یا سه انگشتر را نیت کند و به داخل جام بیندازد. فقط مهم است نیت ها را به تناسب انگشترها و یا حلقه هایش به یاد داشته باشد تا در تعبیر آن پس از قرائت غزل، اشتباه صورت نگیرد. زیرا کمترین شکی در دل نیت کننده، می تواند ذهن او را مخدوش کند و او نتواند نیت اش را تعبیر کند.

وقتی انگشترها و حلقه های نقره یی نیت شده به داخل جام میسی پر از آب که جلو دست بیری است، انداخته شد، همه ساکت می شوند. دو نفر یا یک نفر و یا هم سه نفر همصدا یک غزل را در دل شان انتخاب می کنند و آن را هم آواز، بلند و با تُن مخصوصی زمزمه می کنند. وقتی غزل خلاص شد، بیری در حالی که صورتش کاملاً پوشیده از تکه ها و یا شال است، در غیاب کمترین دیدی، دستش را می برد داخل جام. سه بار انگشترها و حلقه ها را میان جام آب به دایره راست می چرخاند. درهمین لحظه صدای ارتعاش اشیای روحانی شده نقره یی که با دیوار معمولاً نگاره شده ای جام میسی آهنگ خوش و روحانی مخصوص شب چهارده را در می آورد، به فضای اتاق می پیچد. بیری در حالی هیچ یکی از انگشترها و یا حلقه های انداخته شده میان جام آب را نمی شناسد، صرف با یکنوع اشراق غریب، یکی از اشیای داخل جام را با دست راست می گیرد. آن را در می آورد و می دهد به جماعت نیت کنندگان که تا این لحظه در انتظار اینکه انگشتر مال چه کسی خواهد بود، دست های شان را با شعف و یا نگرانی مخصوصی به هم مالیده اند. در نور چراغ نفتی انگشتر و یا حلقه ای که با دست بیری از جام میسی بیرون آمده است، معلوم می شود مالی کیست. پس از اینکه صاحب انگشتر و یا حلقه نیت خود را گرفت، یکی از اشتراک کنندگان که از درجه فهم و تعبیرها بهتر از همه است، برای تعبیر کردن غزل انتخاب می شود. فرد مذکور با حوصله مندی تمام، غزل را که به نیت همه انگشترها خوانده شد، تعبیر می کند. صاحب فال که اکنون حلقه و یا انگشتر نقره یی خود را در دست دارد، تعبیر فال را به نیت فال منتقل و مطابقت می دهد تا غزل نظر نظر به نیت او، خبر خوش از نیت او داده است یا بد و البته کمترین زمانی است که یک غزل نتواند معنای دقیقی برای نیت بدهد.

به این ترتیب، با هر بار غزل خواندن، بیری یکی از انگشترها و یا حلقه های ریخته شده داخل جام میسی را بیرون می کشد و تعبیر کنندگان، بدون اینکه از نیت کننده خواهان توضیح نیت شوند، غزل را معنا می کنند. اینکه تعبیر کنندگان در نیت نیت کننده چه اندازه دخالت دارند، فرق می کند. اما معمولاً تعبیر کنندگان در تعبیر بیشتر از یک جمله نمی گویند: خوب یا بد. اما صاحب نیت، بطور طبیعی غزل را خود چندین بار پیش خودش زمزمه می کند و معنای آن را با نیت اش تطبیق می دهد.

این بازی فقط ادای یک ساعت تیری و یا شوخی نیست. خیلی هم جدی است. نیت کنندگان به تناسب اعتقاد شان به این آیین، با این غزل ها و انگشترهای نقره یی سرنوشت آینده شان را پیش بینی می کنند. این نیت ها و تعبیرها، نیت کنندگان را شدیداً تحت تأثیر قرار می دهد و آنها نیت های شان را هرگز به شوخی نمی گیرند. از مهم ترین اصول نیت، این است که نیت کننده صرف می تواند یک نیت مشخص داشته باشد. مثلاً یک دوشیزه جوان که آرزویش یافتن یک خواستگار مطابق میل اوست، تنها می تواند نیت بکند آیا او می تواند خواستار ایده ئال اش را پیدا کند! و بعداً پس از خوانش غزل و انتخاب انگشتر نیت شده، او می تواند آن را تعبیر کند و حالی از آینده را دریافت کند.

در اخیر، اینکه تا چه اندازه این نیت ها و فال گیری سنتی، می تواند اعتبار داشته باشد، شاید هیچ کسی نتواند حکم تعیین کند. اگر از خود اشتراک کنندگان چارده پال (نیت گنندگان) بپرسیم، با قطعیت تمام پاسخ خواهند داد به آنچه نیت می کنند و تعبیر می کنند، ایمان دارند.

چارده پال در سالهای اخیر با تغییر سطح زندگی و باورهای مردم، کم و بیش از مُد افتاده است. در بسیاری از دهکده ها، اکنون مراسم چارده پال کمرنگ شده و متأسفانه این آیین زیبا کم کم به فراموشی سپرده می شود. با آنهم، اکنون چارده پال همچنان مخاطبان و طرفداران خود را دارد و در هر شب چهادهم ماه، برگزار می شود. این آیین در لحظه های پایانی خود، برنامه های تفریحی نظیر رقص های دسته جمعی و یا افسانه گویی و قصه پردازی را نیز با خود دارد.